Şema Terapi - Zehra Kaşıkçı

ŞEMA TERAPİ

Şema diğer adıyla kök inanç, temelinin çocukluk döneminde atıldığı ve bazen de biyolojik yatkınlığı bulunan, ailemizden veya en yakın etkileşim içinde olduğumuz çevreden aldığımız düşünceler, yaşadığımız olayların sonuçlarından etkilenerek sahip olduğumuz bir takım temel inançlardır. Şemalar erken dönemde karşılanmayan ihtiyaçlarımız sebebiyle gelişir, benlik anlayışımızın merkezinde bulunurlar ve çocukluktan başlayarak hayat boyunca tekrar eden kalıplardır. Zihnimizin derinliklerinde var olurlar ve dünyaya ilişkin tüm algımızı yönetirler. Oldukça gerçek ve doğru göründüğünden ikna edicidirler; çoğu zaman onların etkisinde olduğumuzu anlamak güçtür. Sorgusuz sualsiz doğru olduklarını kabul ettiğimiz, çok alıştığımız ve içten içe çok benimsediğimiz bir şeydir. Halbuki kök inançlar çoğu zaman gerçeği bütünüyle yansıtmayan çarpıtılmış, olumsuz ve uyum bozan düşünce kalıplarıdır. Bazen çok otomatik bazense çok daha derinlerde olabilir. Yaşam boyunca hayata, kişilere ve kendimize dair algılarımızı ve değerlerimizi olumsuz yönde şekillendirebilir.Yaşam boyunca karşılaştığımız bazı durumlar şemayı tetikler ve öncesinde tanıdık olan bilgiler ve düşünceler otomatik olarak geri çağrılır. Böylelikle karşılaştığımız durumla bir takım baş etme stratejileri (modları) geliştiririz. Tetiklenen kök inancımıza göre baş etmeyi öğrendiğimiz stratejileri yine çoğunlukla otomatik olarak kullanırız. Şemamızla baş edebilmek için ya inancımıza teslim oluruz ya kaçınırız ya da öyle bir inancın tetiklenmediğine dair aşırı telafide bulunuruz. Erken dönemlerde bu başa çıkma biçimlerinin bir süreliğine işe yaradığını öğrensek de uzun vadede uyumsuzluğa yol açarlar.

Şema terapi pek çok psikoterapi ve gelişim modelini işlevsel bir şekilde bir araya getirerek danışanın erken dönem yaşantılarının, yetişkinlik dönemindeki etkilerini bulmaya ve uyum bozucu şemalarını, başa çıkma tepkilerini ve modlarını değiştirerek, temel ihtiyaçlarına ulaşmasına yardım eden bütüncül bir psikoterapidir.Şema Terapi yaklaşımı birçok bilişsel ve davranışsal yöntemleri barındırsa da danışanın çocukluk deneyimlerini ve bugüne yansımalarını ele alan imajinasyon çalışmaları; içsel çatışmalarını ele alan modlar arası diyalog çalışmaları gibi duygusal terapi yöntemlerini daha etkin şekilde kullanmayı içerir. Buradaki ortak amaç bireyin tetiklendiği durum ile daha işlevsel başa çıkabilmesi ve ihtiyacını karşılayabilmesi için sağlıklı yetişkin modunungelişmesini desteklemektir. Kişilik bozuklukları, anksiyete ve depresyon gibi bir çok ruhsal rahatsızlıklarda etkililiğini göstermiştir. Bundan sonraki bölüm“Hayatı Yeniden Keşfedin” ve “Şema Terapi Ayırıcı Özellikler” kitaplarından alınmıştır.

ERKEN DÖNEM UYUMSUZ ŞEMALAR

Ayrılma/Reddedilme Alanı

Terkedilme/İstikrarsızlık Şeması sevdiğiniz insanların sizi terk edeceğini, öleceğini veya başka birini tercih ettikleri için sizi bırakacaklarını düşünürsünüz. Yani bir şekilde tek başına kalacağınıza inanırsınız. Bu inanç yüzünden size yakın olan insanlara çok fazla yapışabilirsiniz. Buna rağmen en sonunda o insanları kendinizden uzaklaştırırsınız. Normal ayrılıklarda bile dağılabilir ve çok öfkelenebilirsiniz. Bir çocuğun sabit ve güvenli bir aile ortamına ihtiyacı vardır. Güvenli bir evde ebeveynin çocukları için hep ulaşılabilir olabileceği öngörülür. Ebeveynler hem fiziksel hem de duygusal olarak çocukları için oradadırlar. Kavgalar normal sınırlar içindedir. Kimse ölmez veya uzun süreler çocuğu yalnız bırakmaz. Erken çocukluk döneminde bu yönde bir istikrar ihtiyacının karşılanmaması en temel güven şemalarından biri olan terkedilme şemasına zemin oluşturabilir.
Kuşkuculuk/Kötüye Kullanılma Şeması insanların sizi inciteceğinin veya bir şekilde sizi kötüye kullanacağının beklentisidir. İnsanlar aldatır, yalan söyler, manipüle eder, küçük düşürür veya fiziksel olarak zarar verir. Bunların hiçbiri olmazsa sizden yararlanmaya çalışır. Eğer sizde bu şema varsa kendinizi korumak için bir kuşkuculuk duvarının arkasına saklanırsınız. İnsanların size çok yaklaşmasına izin vermezsiniz. Diğer insanların niyetlerinden kuşkulanırsınız ve en kötüyü beklersiniz. Sevdiğiniz insanların sizi arkanızdan vuracağı beklentisi içerisindesinizdir. Ya ilişki kurmaktan hepten vazgeçersiniz veya karşınızdakine gerçekten açılmadığınız yüzeysel ilişkiler kurarsınız. Size kötü davranan insanlarla birlikte olabilir ve sonra onlara öfkelenir ve kin beslersiniz.

Duygusal Yoksunluk Şeması sevilme ihtiyacınızın başkaları tarafından yeteri kadar karşılanmayacağı inancıdır. Kimsenin sizinle gerçekten ilgilendiğini ve sizin hissettiklerinizi anladığını hissetmezsiniz. Soğuk ve verici olmayan insanlardan etkilenirsiniz veya siz kendiniz soğuk veya aşırı vericisinizdir. Bu durum da sonunda kaçınılmaz olarak tatmin edici olmayan ilişkiler kurmanıza neden olur.
Kusurluluk/Utanç Şeması ile kendinizi içten içe eksik ve kusurlu hissedersiniz. İnsanlar gerçek sizi tanıyacak kadar yakın olurlarsa, sizi sevilmez bulacaklarına inanırsınız. Kusurluluğunuz yakınlaşma arttıkça ortaya çıkabilir. Çocukken ailenizde kendiniz olduğunuz için saygı gördüğünüzü hissetmediniz. Onun yerine “kusurlarınız” yüzünden eleştirildiniz. Kendinizi suçladınız- kendinizi sevilmeye değer görmediniz. Yetişkin olarak sevgiden korkuyorsunuz. Size yakın olan insanların size değer verdiğine inanmakta zorlanıyorsunuz. Bu yüzden onların sizi reddetmesini bekliyorsunuz.
Sosyal İzolasyon/Yabancılaşma Şeması sizin arkadaşlar ve gruplarla olan bağlantınızla ilgilidir. Farklı hissederek dünyanın geri kalanından ayrı hissedersiniz. Bu şemanız varsa çocukken akranlarınız tarafından dışlanmışsınızdır. Bir arkadaş grubuna ait değildiniz. Muhtemelen bir şekilde sizi farklı hissettiren tuhaf bir karakteristik özelliğiniz vardı. Yetişkin halinizle, bu şemayı kaçınma ile sürdürürsünüz. Gruplar içinde sosyalleşmekten ve arkadaş edinmekten kaçınırsınız.

Zedelenmiş Özerklik ve Kendini Ortaya Koyma Alanı

Başarısızlık Şeması okul, iş ve spor gibi başarmayı gerektiren alanlarda yetersiz olduğunuz inancıdır. Akranlarınıza göre başarısız olduğunuza inanırsınız. Çocukken başarılı olma konusunda aşağılanmış olabilirsiniz. Bir öğrenme güçlüğünüz olabilir veya okuma gibi önemli becerilerde uzmanlaşma konusunda yeterli disiplini öğrenmemiş olabilirsiniz. Diğer çocuklar sizden hep daha iyiydi. Size “aptal”, “yeteneksiz” veya “tembel” denildi. Yetişkin olarak başarısızlıklarınızın derecesini abartarak ve başarısızlıklarınızı devam ettiren şekillerde hareket ederek bu şemayı sürdürüyor olabilirsiniz.
Bağımlılık Şeması günlük hayatınızı başkalarının yardımı olmadan sürdüremeyeceğinize dair bir inançtır. Başkalarını n size koltuk değneği olmasına bağımlısınızdır ve sürekli bir destek ihtiyacınız vardır. Çocukken bağımsız davrandığınız zamanlarda hep engellenmiş ve yetersiz hissettirilmiş olabilirsiniz. Yetişkinken arkanızı yaslayabileceğiniz güçlü figürler ararsınız ve onların sizin hayatınızı kontrol etmesine izin verirsiniz. Kendi başınıza hareket edebileceğinize dair inancınız zayıftır.
Dayanıksızlık Şeması ile birlikte her an size çarpacak bir felaket korkusu yaşarsınız. Bu felaket doğal, hukuksal, tıbbi veya finansal olabilir. Dünyada kendinizi güvende hissetmezsiniz. Bu şemanız varsa çocukken dünyanın tehlikeli bir yer olduğu size hissettirilmiştir. Muhtemelen ebeveyniniz size karşı aşırı korumacıydılar ve sizin güvenliğiniz konusunda aşırı kaygılanırlardı. Korkularınız aşırı ve gerçek dışıdır. Korkularınız bir hastalık etrafında dönebilir: Panik atak geçirmek, AIDS kapmak veya delirmek gibi. Korkularınız finansal dayanıksızlıklara odaklanabilir: İflas edip sokaklarda yaşamaya başlayacağınız gibi. Uçak korkusu, soyulmak veya deprem gibi başka fobik durumlar üzerinde de yoğunlaşabilir.
İç içe geçme/Gelişmemiş Benlik Şeması ile birlikte tam bir bireyleşme hissedemezsiniz veya normal sosyal gelişme gösteremezsiniz. Bir ya da daha fazla kişi ile (genellikle ebeveynle) aşırı duygusal bağlanma ve yakınlık halinde olursunuz. Genellikle diğerinin sürekli desteği olmadan yaşayamayacağınıza ve mutlu olamayacağınıza yönelik bir inancınız mevcuttur. Diğer bir yandan iç içe geçtiğiniz kişiler tarafından boğulduğunuzu, onlarla tamamen kaynaştığınızı ya da birey kimliğinizin yetersiz olduğunu hissedebilirsiniz.

Diğeri Yönelimlilik Alanı

Boyun Eğicilik Şeması ile birlikte diğerlerinin sizi kontrol etmesine izin verirsiniz. Bunu, kendi isteğinizi öne sürerseniz başkalarını incitecek olmanın suçluluk duygusundan ya da itaat etmezseniz terk edilmekten veya cezalandırılmaktan korktuğunuz için yaparsınız. Çocukken size yakın olan birisi, olasılıkla bir ebeveyn sizi kontrol altına almıştır. Yetişkin olarak durmadan kontrolcü ve baskın insanlarla ilişkiye girip sizi kontrol altına almasına izin veriyor olabilirsiniz.
Fedakarlık Şeması ile birlikte kendi mutluluğunuz pahasına, gönüllü olarak başkalarının ihtiyaçlarını karşılamak üzerine aşırı odaklanırsınız. Başkalarında acıya yol açabilecek eylemlerden kaçınma, bencil hissetmekten doğan suçluluktan kaçınma veya yardıma muhtaç olarak algılanan kişilerle bağlantıyı sürdürme, bu şemanın varlığına işaret olabilir. Bu şema genellikle, diğerlerinin acısına karşı şiddetli bir duyarlılıktan doğar ve bazı zamanlar kendi ihtiyaçlarınızın yeterince karşılanmadığını hissetmenize neden olabilir.
Onay/Statü Arayıcılık Şeması ile birlikte güvenli ve doğru bir kendilik algısı oluşturma pahasına aşırı şekilde diğer insanların onay, kabul ve ilgisini kazanmaya veya onlara uyum göstermeye çalışabilirsiniz. Kendi doğal eğilimlerinizden ziyade itibar algısına önem verirsiniz. Statü, görünüş, sosyal kabul, para ya da başarı üzerine onay, beğeni veya ilgi kazanmak sizin için son derece önemlidir. Bu durum genellikle yaşamınızda özgün ya da tatmin edici olmayan veya redde karşı aşırı duyarlılıkla verilen önemli kararlara neden olurlar.

Aşırı Tetikte Olma ve Bastırılmışlık Alanı

Karamsarlık/Kötümserlik Şeması ile birlikte yaygın olarak ve yaşam boyunca hayatın olumlu ve iyimser yönlerini küçümser veya görmezden gelirken, olumsuz yönlerine (acı, ölüm, hayal kırıklığı, çatışma, suç, küskünlük, çözülmemiş sorunlar, potansiyel hatalar, ihanet, ters gidebilecek işler vs.) odaklanırsınız. Hayatın iyi gidiyormuş gibi görünen kısımlarının bile eninde sonunda dağılacağına yönelik abartılı bir beklentiniz vardır. Çoğunlukla; çöküş, kayıp, küçük düşme veya kötü bir durumda sıkışıp kalmalarına neden olabilecek hatalar yapmaktan ölçüsüz şekilde korkarsınız. Bu sebeple sıklıkla kronik endişe, tetikte olma ve yakınma hali yaşayabilirsiniz.
Duyguların Bastırılması Şeması ile birlikte genellikle başkalarının kınamasından, utanç duygularından veya dürtülerinizin kontrolünün kaybedilmesinden kaçınmak için spontan eylem, duygu veya iletişiminizi aşırı derecede bastırırsınız. En yaygın olarak bastırılan alanlar: öfke ve agresyonun bastırılması; neşe, şefkat, cinsel heyecan ve oyun gibi ihtiyaçların bastırılması; kırılganlığı, duygu ve ihtiyaçları özgürce ifade etmede zorluk veya duyguları göz ardı ederek mantıklı olmaya/akılcılığa aşırı vurgu yapmak olarak özetlenebilir.
Yüksek Standartlar/Aşırı Eleştiricilik Şeması ile birlikte kendiniz ile ilgili aşırı yüksek beklentileri karşılamak için acımasızca çabalıyorsunuz. Muhtemelen kendinizle ilgili olan katı standartları başkalarından da bekliyorsunuz ve çok yargılayıcısınız. Çocukken en iyi olmanız bekleniyordu. Yaptığınız hiçbir şeyin yeterince iyi olmadığını öğrendiniz.
Cezalandırıcılık Şeması ile birlikte insanların (kişinin kendisi de dahil) yaptıkları hatalar için şiddetli bir şekilde cezalandırılmaları gerektiğine inanıyor olabilirsiniz. Beklenti ve standartları karşılayamayan tüm insanlara karşı öfkeli, hoşgörüsüz, cezalandırıcı ve tahammülsüz olabilirsiniz. Bu şema genellikle mazur görülebilecek durumları hesaba katma, insan evladının kusurluluğunu kabul etme veya duygularla empati yapma gibi konulardaki isteksizliklerinden ötürü kişilerin kendileri ya da diğerleri tarafından yapılan hataları bağışlamakta zorlanmasını içerir.

Zedelenmiş Sınırlar Alanı

Yetersiz Özdenetim Şeması ile birlikte, kişisel hedeflerinizi gerçekleştirmek veya duygu ve dürtülerin aşırı ifadesini dizginlemek için yeterli bir özdenetim sağlama veya engellenmeye tolerans gösterme konularında yaygın bir zorluk yaşıyor olabilirsiniz.
Haklılık/Büyüklenmecilik Şeması ile birlikte kendinizi oldukça ayrıcalıklı hissedebilirsiniz. Başkalarını gözetmeksizin istediklerinizin öncelikle sizin hakkınız olduğunu düşünerek o anda hemen yapabilme, söyleyebilme veya elde edebilme konusunda ısrarcı olabilirsiniz. Başka insanların mantıklı ve uygun buldukları şeylere, bir amaca ulaşmak için gereken zamana, sabıra ve başkalarına gelecek olan zarara aldırmayabilirsiniz.

Rafaeli, E., Bernstein, D. P. & Young J. E. (2017). Şema terapi ayırıcı özellikler. Psikonet.

Young, J. E. & Klosko, J. S. (2014). Hayatı yeniden keşfedin. Psikonet.